Geef ons een geest vast en moedig
laat ons niet gaan uit uw ogen
laat uw liefde ons bevrijden
als wij lijden aan de nacht
wees dat licht dat wacht
(Sytze de Vries)
Niet thuis
Ontheemding, een vreemd, ouderwets woord voor: niet in je eigen land zijn, je niet thuis voelen, geen onderdak hebben, geen plaats vinden, geen eigen plek, niet mogen verblijven, niet kunnen wonen, vreemd zijn, vluchteling of in eigen land, door armoede uit het maatschappelijk weefsel gevallen en geen herkenning zien, geen erkenning ervaren…
Innerlijke ontheemding kan het gevolg hiervan zijn maar slaat helaas nog breder om zich heen. Vervreemding, eenzaamheid, ontreddering, angst, leegte, zinloosheid… kunnen mensen op hun meest vertrouwde plek treffen.
Misschien precies dààr het meest, want is niet het meest vertrouwde ook het meest kwetsbare?
Mekaar vinden en meedragen
‘Lijden aan de nacht’: dat ene zinnetje roept meteen hele werelden op. Heel uiteenlopende situaties en een amalgaam van gevoelens die niet altijd goed te vatten zijn. Het is dan ook nogal delicaat om erover te spreken omdat we de diepte en de heel persoonlijke en unieke situatie van mensen niet willen veralgemenen en banaliseren.
De psychologie zoekt oorzaken en omschrijvingen van die situatie, en factoren die kunnen helpen om de situatie te keren. Ze kan ons inzicht geven en helpen empathisch te worden en nabij te komen, reisgezel te worden, samen een weg te gaan, een weg te zoeken. Het is belangrijk dat mensen zo mekaar tegemoet treden. Het is belangrijk dat mensen mekaar zo vinden en meedragen.
Toch ontsnapt dat lijden aan de nacht ook altijd een beetje aan de psychologiserende benadering. Ontsnapt aan een precieze omschrijving, je kan er niet zomaar de vinger op leggen. Dàt is het moeilijke, dat het verpletterend present is, en je toch ontsnapt…
De nacht van de eenzaamheid
Wat de nacht van de eenzaamheid betreft valt er niet te kiezen: blijkbaar is er een stuk eenzaamheid eigen aan ons bestaan. Maakt deel uit van menszijn, altijd, onontkoombaar. Dat hoort bij la condition humaine: we komen alleen op de wereld, we gaan alleen dood. In het beste geval omringd door mensen die we graag zien, maar dan nog blijft het iets waarin je heel alleen gaat.
Onontkoombaar is eenzaamheid, maar ze wordt wel door iedereen als precair ervaren. En terecht. Eenzaamheid kan gevaarlijk zijn, pijnlijk, heel ontwrichtend zijn. Eenzaamheid is misschien wel de zwaarste aanslag op de zingeving van mensen. Ik kan veel redenen verzinnen waarom het leven mooi en zinvol en boeiend is, maar wanneer eenzaamheid mij helemaal inpalmt, wanneer ik me ook bij mezelf niet meer veilig thuis kan voelen, ja dan… is mijn ziel als een zieke mens. Wat doet het er allemaal toe? Wat doe ik er toe? Wat maakt het voor verschil of ik er ben of niet ben?
Niets dat zozeer de levenslust uitholt. Niets dat zo sterk de energie uitput. Mijn hoofd mag dan wel van alles weten of geweten hebben, de nacht van mijn gevoelens kan grauw en dor en bitter zijn en veel te lang duren.
Een gezegende plaats
Hoe belangrijk nabijheid van mensen ook moge zijn, er is een stuk eenzaamheid dat geen ander invult, dat geen ander oplost, dat niemand wegtovert. Al verwachten we dat soms, het kan niet. Dat is een moeilijke realiteit om onder ogen te zien en mee aan de slag te gaan. Het is karwei en lijkt soms veel te zwaar en uitzichtloos. Maar het kan, het gebeurt en een nieuw soort vrijheid kan geproefd worden. Niet de vrijheid waarmee alles klaar als een klontje opgelost wordt, maar waarin pijn meegedragen wordt en de nacht geduld wordt en niet weggeduwd. En het kan dat uitgerekend die holle leegte van de ontheemding een nieuwe ruimte wordt…. een gezegende plaats. Meer kan ik daarover niet zeggen. Ik kan alleen hopen dat dit met elkeen van ons moge gebeuren.
En ik merk, dat het kàn. Dat mensen die in hun eigen leven heel scherp de ‘ontheemding’ hebben meegemaakt, wat ook de oorzaak ervan mocht zijn, een bijzondere gevoeligheid ontwikkelen en vaak ook een heel grote betrokkenheid op andere mensen. Soms maakt dat een geweldige dynamiek los om ellende te keren, en waar situaties onomkeerbaar zijn een grote gevoeligheid, presentie en mededogen. Altijd is het hartverwarmend.
Werk kan mensen helpen
Een voorbeeld uit een les van de voorbije week. We bespreken een onderzoek waarin gepeild werd naar de motivaties van de Vlaming om te werken. Bovenaan staat werkzekerheid, dan loon en dan nog een aantal motivaties die met de inhoud van het werk eigenlijk niets te maken hebben. Ik vraag aan leerlingen wat hen opvalt, of er iets is wat hen verbaast, of er iets is wat zij zelf anders zien. Eén steekt meteen haar vinger op, heel beslist, het is een meisje met autisme en ze zegt: ‘Wat mij verbaast omdat het zo laag scoort in deze enquête, terwijl het voor mij eigenlijk het belangrijkste is, dat is dat ik met mijn werk mensen kan helpen.’
Het is iets heel eenvoudigs maar het heeft mij wel erg geraakt dat dit meisje, dat het heel moeilijk kan hebben met haar autisme, zo recht uit het hart deze visie op werken verwoordt: ‘dat ik met mijn werk mensen kan helpen’. Daarin proef ik een nieuw soort vrijheid, de vrijheid van mensen wier ontheemding een gezegende ruimte is geworden.
