Elk smeken gebeurt omdat er een luisteren mogelijk is. Elk smeken wil maar één ding: weer mens worden. Het is een willen dat diep in de mens is gelegd, zo diep zelfs dat het een kracht is die sterker is dan al het andere in de mens. Een overtuiging, een geloof dat bijna niet kapot te krijgen is.
De klaagmuur
Zelfs in de diepste afgrond klinkt nog die roep. Ik was een paar weken geleden, op weg naar vrienden in Budapest, in Mauthausen, het concentratiekamp net over de Oostenrijkse grens. Bij de ingang van het kamp, heb je daar een muur waar de pas binnengekomen gevangenen uren en soms dagen moesten wachten, in vernielende onzekerheid over leven en lot, soms vastgeketend, soms naakt, al naargelang de grillen van de bewakers. Die muur van ontmenselijking noemden de al aanwezige gevangenen de “klaagmuur”… In dat woord ligt voor mij al een smekend, roepend bewustzijn dat groter is dan het individuele lijden. Het lijkt wel of alle geslagenen daar waren, van vroeger en nu, bij die ene individuele mens. Het lijkt wel of dat woord zegt: ons roepen om redding, om gehoord te worden zal altijd groter zijn dan ons roepen om pijn…
Mijn God, waarom toch?
Psalmen zijn bij uitstek zulke klaagmuren waar het geloof in een groter luisteren doorweegt. Daartoe zijn ze eeuwen en eeuwen gebruikt. Ze bevatten soms de diepste wanhoop: ik ben een worm, niets meer dan een worm, zegt een psalm. Ook Jezus kloeg, geslagen als hij was: mijn god, mijn god, waarom toch… Maar nooit eindigen ze met die verschrikkelijke ontmenselijking, altijd is er een groter luisteren dat opwelt, dat eerst bijna niet en daarna sterker gehoord wordt. Is daarmee het probleem waarover geklaagd wordt, opgelost? Nee, maar er is weer adem, zoals we dat zullen zingen in psalm 39, er staat weer een mens rechtop. Oplossingen vinden is één ding, beluisterd worden is een ander ding. Oplossingen vinden is belangrijk, beluisterd worden is nog belangrijker, want gaat over de reden zelf van ons bestaan. Psalmen cirkelen rond het geheim van bevrijding. Noem het God, of Heer, of de Andere, of de Belofte dat er iemand zal zijn, om het even, het geheim blijft. Vandaar dat ik zeg: ook mensen cirkelen rond dat geheim. Wij zijn samen, in smeken en luisteren, psalmen die moeten klinken. Wij cirkelen samen, in smeken en ontvangen, rond dat geheim van bevrijding.
Klacht en zegen
In de joodse traditie is elke klacht een deel van de zegen. Elke smeekbede wordt bepaald door dankbaarheid en verwachting. Dankbaarheid om wat er vroeger is gedaan, verwachting dat dat ook nu en later zal gebeuren. Daarom zijn de psalmen, in al hun smeken en woede, ook telkens een bron van diepere vreugde. Zo omschrijft de joodse traditie echte vreugde, en ik citeer de Talmoed: “De ware vreugde kent hij wiens huis verbrand is en bij wie het leed diep in het hart zit, maar die een nieuw huis begint te bouwen en zich verheugt over elke steen die hij aandraagt”.
Ik moest het een keer kunnen zeggen
Een deel van dat geheim van bevrijding in de psalmen is de stem die ze ons geven. Als iemand blijft luisteren, dan vindt de andere mens vanzelf zijn stem terug: “Merci, ik moest het een keer kunnen zeggen”. Ook de psalmen geven stem aan wie geen stem meer heeft. De smekende “ik” in de psalmen is elke mens: ik als één van de velen. In het spoor te kunnen lopen van die velen, die andere woorden te kunnen en mogen gebruiken, geeft troost, al zo lang al.
Maar het hart van dat geheim is de belofte dat er bevrijding mogelijk is. Dat die richting ons is ingeschapen, dat we zo zijn gemaakt, dat we willen en kunnen en mogen opstaan uit de dood.
