Verschillen zijn soms moeilijk te dragen, maar ze zijn ook moeilijk te verdragen. Hoe ga ik om met het feit dat ik geen financiële zorgen heb en dat niet ver van mij een alleenstaande moeder leeft met twee kinderen, die elke euro moet omdraaien, die haar kinderen niet op schoolreis kan meesturen? Hoe gaat zij met die beperkingen om?
Verschillen zijn lastig: mijn dochter kan het ticket voor een jaar Australië betalen en mijn werkvrouw heeft soms geen geld voor de tram, en ik weet niet hoe ik daarmee om moet gaan, hoor ik een vriendin zeggen.
Verantwoordelijk voor de mens die je ontmoet
Hoe gaan wij om met verschillen? Waar ligt onze verantwoordelijkheid?
Levinas stelt het scherp: ik ben verantwoordelijk voor de mens die ik ontmoet, ik moet me laten raken…
Maar wat is die verantwoordelijkheid? Ik zie veel en grote opstandigheid. Tegenover een zware ziekte ben ik veel minder opstandig dan wanneer de verschillen en de problemen het gevolg zijn van mensen, dan kan ik zo kwaad worden, hoor ik iemand zeggen.
Nog zoiets: ik zie veel kwaadheid… We horen in de viering regelmatig getuigenissen over de vluchtelingen, en dan hoor ik soms onmacht doorklinken. Ik zie veel schuldgevoel (een tijd geleden hoorde ik nog iemand zeggen na de viering: ik voel mij soms schuldig omdat ik het goed heb…).
Blijkbaar is die verantwoordelijkheid voor de ander niet vanzelfsprekend, geen eenvoudige maar een zeer complexe vraag… Vandaar dat we ons willen beperken tot twee overwegingen, twee valkuilen om te vermijden, en twee uitwegen die volgens ons vruchtbaarder zijn, bijbelser ook, in de lijn van deze viering…
De eerste valkuil is activisme
Doen, doen, doen, soms zelfs in de plaats van de ander, het grote verwijt dat je veel ontwikkelingshulp kunt maken, en waarachter 11.11.11 een economische agenda aanklaagt. Natuurlijk, als een mens echt in nood is, als een kind ziek is, als er dringend papieren moeten zijn, dan moet er gehandeld worden, dat spreekt vanzelf.
Maar louter denken in termen van oplossing gaat voorbij aan de eerste nood die mensen voelen, namelijk gehoord te worden, erkend te worden in wat ze meemaken, de tijd krijgen om zich uit te spreken, om die zorg te delen. Waarom is die erkenning zo belangrijk? Omdat zelfrespect zo belangrijk is: weer bij die kracht komen die in mij ligt en die mij vanzelf weer in beweging zet, op zoek naar een oplossing, maar ook op zoek naar verbondenheid, op zoek naar vreugde, op zoek naar betekenis…
Verantwoordelijkheid of aanwezigheid?
Daarom spreek ik, in plaats van over verantwoordelijkheid, liever over aanwezigheid. Misschien bedoelde Levinas dat wel: aanwezig blijven bij de ander wiens leven je raakt. Dat is niet groot, dat is vaak klein, zoals wij mensen ook maar beperkt zijn in onze mogelijkheden. Het is letterlijk wat het zegt: erbij blijven, aanspreekbaar blijven, zelf aanspreken, luisteren, blijven luisteren, opnieuw vragen hoe het is, met de kans dat je weer moet blijven. Geen oplossing bieden, maar een ervaring: van wederzijdsheid, van openheid, van vertrouwen, soms zelfs van vriendschap…
Kracht om recht te staan
Niet resultaatgericht is die aanwezigheid, ze weet alleen maar iets van de mens, niet van het probleem. Dat in de mens waar je bij bent en blijft, dat in die mens een kracht schuilgaat die haar weer kan doen rechtstaan, denken en aanpakken, glimlachen, genieten… Het is niet sentimenteel wat ik zeg, het is ook geen recept dat altijd werkt. Wat als mensen niet bij hun innerlijke kracht geraken en veranderen? Dan hoop je, dan blijf je hopen, dan hoop je voor hen.
Het is niet groot, die oprechte aandacht, het is zelfs heel klein: je hebt me te drinken gegeven, je hebt me bezocht, je bent naar me toegekomen, staat er in Matteus 25. Zijn dat oplossingen? Nee, dat is aanwezigheid van de ene mens bij de andere…
Wanneer breekt de morgen aan?
Er is een chassidisch verhaal over de morgen. Wanneer breekt die aan? Is dat het moment als je uit de verte een hond van een schaap kunt onderscheiden? Nee, zegt de rabbi. Is het als je uit de verte een dadelboom van een vijgenboom kunt onderscheiden? Nee, zegt de rabbi. Maar wat is het dan, vragen de leerlingen. Het is als je in het gezicht van een mens kunt kijken en daarin je broeder of je zuster ziet. Tot dat moment is de nacht nog bij ons…
De morgen die aanbreekt, dat wonder kunnen we elkaar geven. Verschillen zullen er altijd zijn, en we moeten blijven profetisch protesteren, en we moeten blijven als de Samaritaan wonden verzorgen. Maar het allerbelangrijkste is dat we elkaar weer tot mens helpen maken. Geloof in onszelf komt niet uit de hemel vallen, maar wordt moeizaam, stap voor stap opgebouwd, misschien al van in de moederschoot. En soms slaat het leven hard, zeer hard, en dan moet er iemand zijn die gelooft voor ons…
Het lijden zien
Is dit ook niet het verhaal van JHWH in het bijbelse verhaal? Ik heb het lijden van mijn volk gezien, zegt JHWH. En hij verklaart zich solidair, hij verklaart zich aanwezig. De god van de bijbel wil geen god zijn, maar een mens, zegt dezelfde Levinas. En dan gebeuren er soms wonderen: de wildernis die bloeit, de ballingen die terugkeren, de onvruchtbaren die stamouders worden, de stotteraars die profeten worden, de schapenjongen wordt koning, blinden zien, doven horen… En wat zegt Jezus? Uw geloof heeft u gered, maar hij nam wel de tijd om er te zijn, om zo te luisteren dat samen iets kon gezien worden: een perspectief, een ommekeer…
Een tweede valkuil is vermoeidheid.
Blijven geloven in verandering is niet evident. Je kunt er doodmoe van worden, opgebrand, ontgoocheld misschien. Je hebt ondersteuning nodig, het liefst van een grotere groep of organisatie, waar je iets kwijt kunt, waar je vorming krijgt, waar je het gevoel hebt dat je er samen voor gaat. Iemand gaf het voorbeeld van de vrijwilligers van de Wereldwinkel, die samen iets doen, samen praten, elkaar vinden in hun ideaal. Ben ik verantwoordelijk? Ja, maar niet alleen, alleen ben ik te klein, ben ik niet sterk genoeg. Ik sprak van de Wereldwinkels, maar ik kan hier zoveel andere vrijwilligersorganisaties noemen, ik kan zelfs het werkmilieu noemen. Want ook daar moet er ondersteuning zijn. En dan bedoel ik niet dat de papieren in orde zijn maar dat er gelegenheid is tot praten, samenwerken, elkaar vinden.
Elkaar vinden op zondag
En is dit ook niet de diepere reden waarom we hier samenkomen op zondag? Om elkaar te vinden, om de richting te vinden, om in de symbolen van brood en wijn de stem te horen van de mens naast ons, van het verlangen in ons? Om kracht te ervaren, diep in onszelf…
Men spreekt soms van het middenveld. Maar als al die organisaties, grotere en kleinere, krachten bundelen, dan ontstaat er toch zoiets als een positieve kracht, een stem die luider klinkt, waar politici misschien rapper rekening mee zullen houden. En ook dat is goed tegen de vermoeidheid…
Zo zijn we geschapen
Het geloof dat iemand ten diepste aangesproken kan worden in haar of zijn kracht, is een levenshouding. Verschillen zullen er altijd zijn, grote verschillen, onrechtvaardige verschillen, maar als mens zijn we gelijk, want we delen elkaars kracht. En dat geloof hangt niet af van slagen of niet slagen. We zullen blijven proberen, we zullen blijven hopen, we zullen blijven delen, “we kunnen niet anders”. Zo zijn we geschapen…
