Wetenschap & religie – Een spannend duo
Een overweging bij het boek van Patrick Loobuyck
Ik heb met heel veel interesse het boek van Patrick Loobuyck “Wetenschap en religie. Een spannend duo” gelezen en het heeft me geboeid van de eerste tot de laatste bladzijde. Met een indrukwekkende kennis van zaken neemt hij je als lezer mee in een boeiend intellectueel avontuur. En neen, hij heeft het niet over een zuiver theoretische kwestie. De relatie tussen wetenschap en geloof raakt ieder mens die zijn leven zinvol probeert uit te bouwen. Dit boek biedt een grondige bespreking, zowel filosofisch als historisch, over de relatie tussen wetenschap en geloof. Ik beperk me tot enkele bedenkingen die spontaan bij de lezing bij me opkwamen. Het is duidelijk dat mijn eigen positie hierbij mee speelt, en ik geef het maar voor wat het waard is.
Wetenschap en geloof – een eerste kennismaking
Ik herinner me mijn eerste kennismaking met het thema “wetenschap en geloof”. Het was in het laatste jaar humaniora in 1961, toen de klastitularis, priester en leraar wiskunde die ook het vak godsdienst voor zijn rekening nam, het had over de evolutietheorie van Darwin. Hij probeerde ons uit te leggen wat het nieuwe inzicht inhield en betekende. Tegelijk argumenteerde hij dat de nieuwe inzichten niet noodzakelijk in strijd waren met het geloof in God als schepper van het heelal en van de menselijke soort. Vooral de uitspraak over de mens en zijn evolutie vond ik spannend. De mens: product van evolutie en toch door God geschapen! Het betekende een zekere devaluatie van ons “kind van God” zijn zoals we het tot die tijd hadden meegekregen. Het werd moeilijk om beide met elkaar te verzoenen. Maar goed, de positieve ingesteldheid van de leraar leerde ons dat geloof en wetenschap elkaar niet noodzakelijk uitsluiten. Het kon niet verhinderen dat een eerste echte twijfel zich bij me had geïnstalleerd.
Theologie is wetenschap?
Ik studeerde filosofie en theologie bij de Dominicanen. Theologie bleek een echte “wetenschap” te zijn. Er werd in die dagen (vanaf Vaticanum II 1962-1965) hevig gediscuteerd over allerlei thema’s die vroeger als vanzelfsprekende waarheid werden aangenomen. Het begon met de nieuwe interpretatie van de Bijbel. Patrick Loobuyck heeft het er ook over in de inleiding van zijn boek. Ik voel dus enige verwantschap. De wetenschappelijke inzichten over de Bijbel betekenden het einde van de goddelijke openbaring. Zo leek het toch. Ik heb die tijd met groeiende interesse beleefd. Het had inderdaad soms de schijn dat zowat alle vertrouwde inzichten onderuit werden gehaald. Gaandeweg echter bleek de Bijbel een boek van een ongelooflijke rijkdom. De kritische benadering van de teksten betekende tevens een uitdaging. Het ging namelijk niet alleen over een ontrafeling van ingewikkelde documenten. Het ging ook over de betekenis die hun inhoud kon hebben voor ons eigen leven.
Het evoluerend mens- en wereldbeeld
Het ging trouwens niet alleen over de Bijbel. Het ging om een nieuw verstaan van de hele christelijke traditie. Zowat alle geloofspunten werden aan kritisch onderzoek onderworpen. Gezien het nieuwe mens- en wereldbeeld dat zich zowel maatschappelijk als kerkelijk aankondigde diende ook geloven op een nieuwe manier gearticuleerd te worden. Na de eeuwenlange stilstand van de christelijke leer was een aggiornamento dringend nodig. Christelijke identiteit kan toch geen stilstand betekenen.
De dialoog met het evoluerend mens- en wereldbeeld bleek onontbeerlijk. Het inzicht brak door dat de hele geloofsexpressie voortdurend geactualiseerd diende te worden. Het viel me op bij het lezen van Loobuyck hoe geloven op vanzelfsprekende wijze wordt geassocieerd met enkele stereotiepe begrippen die juist de laatste decennia grondig herdacht zijn geworden. God, de bovennatuur, de verrijzenis van Jezus van Nazareth, de maagdelijkheid van Maria, het hiernamaals, het laatste oordeel, de wonderen worden opgesomd alsof hiermee de essentie van het christelijk geloof wordt getypeerd. Sinds de tijd van het tweede Vaticaans concilie is er namelijk een dynamiek op gang gekomen waarbij de sleutelbegrippen van christelijk geloven op een nieuwe manier verwoord zijn geworden. Ik noem enkele voorbeelden.
Het godsbeeld?
Er is afscheid genomen van een godsbeeld als een vaststaand gegeven. De Bijbel zelf biedt een geschiedenis van verschuivende godsbeelden. Bij wijze van illustratie noem ik de gewelddadige oorlogsgod uit het “oude” (of eerste) testament, de God die de profeten oproept onrecht aan te klagen, de God die Jezus zijn “abba”, lieve vader noemt. God is geen entiteit die kan “gedefinieerd” worden. God “bestaat” niet. Hij blijkt eerder een bewegende kracht, een dynamiek die ervaren wordt in het menselijk bestaan. Het theïstisch godsbeeld van de almachtige, alwetende en alziende hemelse goddelijke figuur die de geschiedenis stuurt volgens eigen goeddunken heeft zijn tijd gehad. Het is voorbij. “God” is een geschiedenis op zich.
Hetzelfde geldt voor de bovennatuur waar Patrick Loobuyck af en toe naar verwijst. Daarmee verwijst hij naar een werkelijkheid boven het aardse bestaan, zoals die inderdaad lange tijd is begrepen. In deze voorstelling behoort God tot een andere, aparte, hogere wereld. Het is een thema dat vanaf de jaren 60 druk besproken wordt in theologische kringen. In die tijd schrijft Edward Schillebeeckx zijn “Theologische peilingen”. Daarin bespreekt hij uitvoerig de samenhang van het goddelijke en het menselijke. Het is een poging om het dualistisch denken te overstijgen en duidelijk te maken hoe natuur en bovennatuur onlosmakelijk samen gaan.
Het goddelijk karakter van Jezus?
Ook rond de persoon van Jezus van Nazareth is heel wat te doen. Er zijn ontelbare studies gemaakt over zijn persoon, zijn optreden en zijn prediking. Doorheen de geschiedenis hebben mensen hem op verschillende manieren ervaren als inspirerende gestalte, als bron van leven. De kwestie van zijn eventueel goddelijk karakter is tot op heden voorwerp van gesprek en voortgaande studie. Ook dat is op zich reeds een eigen geschiedenis.
Bovenstaande voorbeelden spelen zich voornamelijk af binnen het taalspel van theologie en filosofie. Het hoeft echter geen gesloten discours te zijn waarin gelovigen menen zich te moeten verdedigen ten aanzien van “andersdenkenden”. Dialoog biedt in elk geval meer kansen op een vruchtbaar gesprek dan afzondering in de eigen cocon.
Wetenschap, waarheid, werkelijkheid
Zoals gezegd had ik niet de bedoeling een uitvoerig dispuut aan te gaan. Maar het is hopelijk duidelijk dat geloof geen ondoordachte overgave is die nergens aansluiting heeft met de seculiere werkelijkheid. Misschien mag ik toch even pleiten voor een ruimere invulling van het begrip “wetenschap” dan gewoonlijk het geval is. Hetzelfde geldt voor de betekenis van begrippen als “waarheid” of “werkelijkheid”. De betekenis van deze termen ligt ook in de vele, verschillende manieren en contexten waarin de taal functioneert en gebruikt wordt. Daar hebben taalfilosofen het ook over. Er zijn uiteraard wetenschappelijke methodes en inzichten die ons helpen de werkelijkheid te begrijpen.
Maar begrijpen is één zaak. Het staat voor een rationele benadering van de werkelijkheid. Het is echter evident dat er verschillende manieren zijn waarop mensen omgaan met de werkelijkheid. Zoals er ook niet één “echte” waarheid is. Dat ontkent ook Patrick Loobuyck niet. Er is, naast de wetenschap, ook de vraag wat mensen doet leven, wat hun innerlijke kracht is die helpt om zinvol in deze wereld te staan.
Uitgedaagd tot verder gesprek
Het laatste hoofdstuk van het boek probeert op grond van wetenschappelijk onderzoek zicht te krijgen op de manier waarop onze hersenen een sturende invloed hebben op onze gedragingen. Kunnen zingeving, moraal en religie niet in het verlengde liggen van een biologisch proces dat zich in ons brein heeft afgespeeld? Zoals ook de vraag gesteld wordt naar de invloed van opvoeding en de vele vormen van overdracht en aanpassing die ons mee bepalen. Ik bewonder de onverdroten zoektocht naar meer inzicht in het menselijk gedrag. Ik weet niet of daarmee alles gezegd kan zijn. Loobuyck blijft ook op dit gebied sereen en genuanceerd en daagt uit tot verder gesprek en uitwisseling in de wereld van wetenschap en geloof.
Ignace D’Hert – Oktober 2023
Wetenschap & Religie
Patrick Loobuyck
Uitgeverij Pelckmans
Publicatiedatum: 12 sep. 2023
ISBN 978-94-6337-717-1
Bekijk ook de video met Ignace ‘Een kleine geloofsgeschiedenis’
> KLIK HIER
Voeg commentaar toe